Соңғы жылдары интернет-технологиялардың қарқынды дамуы сауда индустриясын түбегейлі өзгертті. Ендігі жерде тауарлар мен қызметтерді үйден шықпай-ақ, интернет арқылы сатып алу кең тараған. Алайда электрондық коммерцияның дамуы киберқауіпсіздікке байланысты жаңа сын-тегеуріндер мен тәуекелдерді де бірге ала келді. Онлайн сатып алулар жасаған кезде қолданушылар желідегі алаяқтықтың түрлі тәсілдеріне тап болуы мүмкін.
Желіде қандай қауіптер бар?
Бірінші кезекте фишинг қауіпін атап өту қажет. Бұл – интернет пайдаланушылардың дербес ақпараттарын (логин, құпиясөз, банк картасының деректері және т.б.) алуға бағытталған алаяқтық әрекет. Фишингтік сайттар шынайы интернет-дүкендердің немесе банктік порталдардың көшірмесі ретінде жасалады. Олар пайдаланушының сеніміне кіріп, оның деректерін иемденуге ұмтылады. Мұндай сайттарға сілтемелер көбінесе электрондық пошта, әлеуметтік желілер немесе жалған жарнамалар арқылы таратылады.
Фишингтік ресурстарды анықтаудың негізгі белгілері: күмәнді немесе бұрмаланған URL мекенжайлары, қауіпсіз байланыс сертификатының (HTTPS) болмауы, грамматикалық және орфографиялық қателер, сондай-ақ тым тартымды ұсыныстар (мысалы, 90% жеңілдікпен сатылым).
Екінші кең таралған қауіп – Malware немесе зиянды бағдарламалық қамтылым. Мұндай бағдарламалар пайдаланушының рұқсатынсыз құрылғыға орнатылып, оның деректеріне қол жеткізуді мақсат етеді. Зиянды БҚ әртүрлі жолмен таралады: күмәнді сілтемелер арқылы, пираттық бағдарламалар жүктелгенде немесе USB құрылғылары арқылы.
Зиянды бағдарламалардың түрлеріне мыналар жатады:
-
Трояндар – олар өзін пайдалы бағдарлама ретінде көрсетіп, шын мәнінде деректерге қол жеткізеді;
-
Бопсалаушы бағдарламалар – құрылғыны немесе деректерді бұғаттап, оларды қалпына келтіру үшін ақы талап етеді;
-
Шпиондық бағдарламалар – қолданушының әрекеттерін жасырын бақылай отырып, оның деректерін жинайды.
Төлем ақпараттарының қауіпсіздігі – электрондық коммерция саласындағы аса өзекті мәселе. Алаяқтар интернет-дүкендердің немесе төлем жүйелерінің осал тұстарын пайдаланып, пайдаланушылардың банк карталары немесе электрондық әмияндар деректерін ұрлауы мүмкін. Бұл жағдайда қаржылық шығындарға ұшырау қаупі жоғары.
Қоғамдық Wi-Fi желілері арқылы да қауіп төнуі ықтимал. Ашық желілерге қосылған кезде құрылғыңызға бөгде адамдар тарапынан қол жеткізу мүмкіндігі артады. Бұл жағдайда алаяқтар құрылғыға зиянды БҚ орнатып қана қоймай, енгізілген құпиясөздер, карта деректері сияқты мәліметтерді де бақылай алады. Қаскүнемдер тіпті құрылғыны уақытша иемденіп, банктік операциялар жасауға, шоттардан қаражат шығаруға және барлық байланыс пен құжаттарға қол жеткізуге әрекет етуі мүмкін.
Онлайн сатып алуды қауіпсіз жасау үшін не істеу керек?
-
Ресми сайттарды пайдаланыңыз. Тек тексерілген және сенімді интернет-дүкендерден сауда жасаңыз.
-
HTTPS протоколына назар аударыңыз. Сайттың мекенжайы «https://» деп басталуы тиіс және жанында құлып белгісі болуы қажет.
-
Антивирустық бағдарламаны қолданыңыз. Құрылғыны үнемі жаңартып отыру және сенімді қауіпсіздік бағдарламаларын орнату маңызды.
-
Қоғамдық Wi-Fi-дан сақ болыңыз. Онлайн сатып алуларды жеке, қорғалған интернет желісі арқылы жасаған жөн.
-
Күмәнді сілтемелерге өтпеңіз. Белгісіз көздерден келген хаттарға немесе жарнамаларға сенбеңіз.
Қорытындылай келе, интернеттегі сауда мүмкіндіктерімен бірге қауіптер де артады. Алаяқтармен күрес – бұл тек қауіпсіздік қызметтерінің емес, әрбір қолданушының да жауапкершілігі. Қырағылық таныту, сақтық шараларын сақтау және киберқауіпсіздік мәдениетін дамыту – онлайн сауданы қауіпсіз әрі сенімді етудің негізгі жолдары.
